Υπάρχουν εποχές που οι άνθρωποι, ή τουλάχιστον κάποιοι από αυτούς, ατενίζουν το μέλλον με αισιοδοξία και θεωρούν ότι ζουν μια κοσμογονία.
Ετσι οι άνθρωποι της Αναγέννησης ένιωσαν ότι έκλεισαν για πάντα την πόρτα στο σκοτεινό χθες που ονόμασαν Μεσαίωνα και πέρασαν σε μια νέα εποχή.
Αντίστοιχα, στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 πολλοί διανοητές θεώρησαν ότι αφήσαμε πίσω μας τη βιομηχανική ή καπιταλιστική κοινωνία και τη νεωτερικότητα, και μπήκαμε σε μια νέα, την οποία αποκάλεσαν μεταβιομηχανική, του ύστερου καπιταλισμού, μετανεωτερική…
Ανάλογα με την προσέγγιση, βασικά στοιχεία της μετάβασης θεωρήθηκαν η αλλαγή της κοινωνικής δομής, το τέλος των «μεγάλων αφηγήσεων» η ανάδειξη της υποκειμενικότητας.
Πέρα από το βάσιμό της ή μη, η αναγγελία της μετάβασης σε μια νέα εποχή φτιάχνει εικόνα για το σήμερα και το χθες, που συχνά αδικούν το χθες.
Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η εικόνα για τον λεγόμενο Μεσαίωνα.
Η εικόνα που κατασκεύασαν και μας κληροδότησαν οι άνθρωποι της Αναγέννησης είναι αυτή των Σκοτεινών Χρόνων, του απόλυτου κακού.
Στη βάση της εικόνας αυτής φτιάχτηκαν αναλογικά άλλες, όπως στο παρελθόν η εικόνα για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ενδεικτικά, σήμερα στην Ελλάδα, αλλά και αλλού, χρησιμοποιείται όλο και πιο συχνά η έκφραση «εργασιακός μεσαίωνας» που υποδηλώνει ότι γυρνάμε στη χειρότερη εποχή της ανθρώπινης ιστορίας, όπου δεν υπήρχε κανένας κανόνας πέρα αυτού της ωμής επιβολής του ισχυροτέρου.
Για να κάνω παραστατικότερη την εικόνα αυτή, στέκομαι σ’ ένα τρέχον συμβάν, τη διαθεσιμότητα των διοικητικών υπαλλήλων στα πανεπιστήμια.
Αφήνω κατά μέρος την κυβερνητική προχειρότητα (παρότι κάποιες συμπτώσεις είναι περίεργες, όπως στην έκθεση του ΥΠΑΙΘ ο αριθμός των υπαλλήλων σε αρκετά ιδρύματα εμφανίζεται υψηλότερος από τον πραγματικό).
Μένω στο βασικό επίδικο:
Η κυβέρνηση, λίγο-πολύ, θεωρεί ότι τα πανεπιστήμια δεν μπορούν να αυτοδιοικηθούν και ρυθμίζει (ή απορρυθμίζει ανάλογα με την περίπτωση) τα πάντα, από την πρόσληψη του υπαλλήλου και την εκλογή του μέλους ΔΕΠ μέχρι το πώς θα ξοδευτεί το κάθε λεπτό.
Το κάνει γιατί οι άλλοι έχουν ακάθαρτα χέρια και η ίδια καθαρά;
Γιατί οι άλλοι είναι ανίκανοι και η ίδια ικανή;
Γιατί οι άλλοι δεν ξέρουν και η ίδια ξέρει;
Υπαρξιακά ερωτήματα στα οποία οι κυβερνώντες δεν θα απαντήσουν, καθώς οι ίδιοι κυβερνούσαν και χθες. Μεσαιωνική πρακτική; Αν απαντούσαμε καταφατικά θα αδικούσαμε τον Μεσαίωνα.
Το Πανεπιστήμιο, σύμφωνα με τους περισσότερους ιστορικούς, είναι μεσαιωνικός θεσμός. Το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια γιόρτασε πριν από μερικά χρόνια τα 900ά του γενέθλια. Η Σορβόνη γίνεται 800 χρόνων.
Βασικό χαρακτηριστικό του νέου θεσμού είναι η απεξάρτηση από την κοσμική και θρησκευτική εξουσία και η αυτοδιοίκησή του, ώστε να προάγει ακώλυτα τη γνώση.
Στο πλαίσιο αυτό, ο θεσμός, οι διδάσκοντες και οι διδασκόμενοι χαίρουν ειδικής μεταχείρισης (προνόμια τα λέγανε, αλλά η λέξη δεν είχε το αρνητικό φορτίο που έχει σήμερα) και οι άρχοντες εκκλησιαστικοί και κοσμικοί έκαναν τα πάντα για να τους προσεγγίσουν και να τους προσελκύσουν.
Είναι αλήθεια ότι το μοντέλο δεν κράτησε αιώνια.
Στην Αναγέννηση οι καθηγητές έγιναν αριστοκράτες και η εξουσία, εκκλησιαστική και κοσμική, ιδιαίτερα αργότερα, την περίοδο της Απολυταρχίας, επιδόθηκε σε αγώνα δρόμου για να ελέγξει τα πανεπιστήμια.
Επίλογος; Η Γαλλική Επανάσταση τα κατήργησε.
Κι όμως, η ιστορία δεν τέλειωσε τελείως άδοξα. Το πρώτο σύγχρονο πανεπιστήμιο, του Βερολίνου, το οποίο επέχει μέχρι και σήμερα θέση πρότυπου, αναπαράγει βασικά στοιχεία του μεσαιωνικού πανεπιστήμιου, όπως η απεξάρτηση από την εξουσία, η ελευθερία της έρευνας και της διδασκαλίας.
Εχει καμία σχέση το μεσαιωνικό πανεπιστήμιο με αυτά που γίνονται, μία χιλιετία κοντά μετά, στην Ελλάδα του σήμερα; Προφανέστατα όχι.
Αν λέγαμε ότι γυρνάμε στον Μεσαίωνα, θα αδικούσαμε τον Μεσαίωνα.
Η ίδρυση του Πανεπιστημίου, σύγχρονη της ανάδυσης της πόλης, σηματοδοτεί μια διαδικασία αποκέντρωσης της εξουσίας, χάρη στην οποία προάγεται η γνώση και η χειραφέτηση του ανθρώπου από τις «αιώνιες» αλήθειες.
Σήμερα γίνεται το ακριβώς αντίθετο.
Σε μια έκτακτη κατάσταση, όπως η σημερινή, οι κυβερνώντες μας, ωθούν τη συγκέντρωση της εξουσίας σε όλα τα επίπεδα στα χέρια όλο και λιγότερο ανθρώπων.
Αυτό προφανώς είναι καλό για εκείνους που συγκεντρώνουν και ασκούν την εξουσία, αλλά σίγουρα όχι για τη Δημοκρατία, τη χώρα και το μέλλον της.
…………………………………………………………………….
* Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου