Μας έσωσε από την πείνα και τη σκλαβιά
Εβδομήντα χρόνια συμπληρώνονται από την ίδρυση του ΕΑΜ. Η σπίθα άναψε στις 27-28 Σεπτεμβρίου 1941, όταν συναντήθηκαν σ΄ ένα σπιτάκι της Νεάπολης, στη σκιά του Λυκαβηττού, εκπρόσωποι κομμάτων της Αριστεράς. Αστραπιαία έγινε φωτιά, που αγκάλιασε όλη τη χώρα.
Ο Λ. Αποστόλου από μέρους του ΚΚΕ, που είχε και την ιστορική πρωτοβουλία της σύμπτυξης του εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου, ο Ηλίας Τσιριμώκος από την ΕΛΔ (Ενωση Λαϊκής Δημοκρατίας), ο Χρ. Χωμενίδης από το ΣΚΕ (Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας) και ο Απ. Βογιατζής από το ΑΚΕ (Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος) δεν μπορούσαν να συλλάβουν τις διαστάσεις εκείνης της «παράνομης» συνάντησης.
Με την ιδρυτική διακήρυξη την οποία υπέγραφαν, γινόταν στο ΕΑΜ «ισοτίμως δεκτόν και παν άλλον κόμμα ή οργάνωσις, που δέχεται τας αρχάς του».
Ουδείς άλλος πολιτικός σχηματισμός ανταποκρίθηκε, όμως, στο πατριωτικό προσκλητήριο.
Για τους εκπροσώπους των αστικών κομμάτων ήταν περίπου «τυχοδιωκτισμός» η οργάνωση της αντίστασης κατά των κατακτητών, που καλούσαν οι κομμουνιστές και οι Αριστεροί.
Πρωταγωνιστής
Ολος σχεδόν ο παλιός πολιτικός κόσμος σιώπησε, κήρυξε αναμονή. Δηλαδή ουσιαστικά υποταγή και στάση άρνησης απέναντι στην αντίσταση. Πράγμα που δίνει πρόσθετη αξία στην έμπνευση και υλοποίηση του μετώπου.
Ετσι, το μικρό, διαλυμένο και εξουθενωμένο από τις διώξεις της δικτατορίας ΚΚΕ αναδείχθηκε πολιτικός πρωταγωνιστής.
ΤΟ ΕΑΜ έγινε γρήγορα ό,τι είχε ανάγκη ο τόπος εκείνες τις στιγμές:
ο παλλαϊκός και πανεθνικός γιγαντιαίος φορέας «που θα συγκεντρώσει στις ομάδες του, στις πολιτείες, τα χωριά? παντού όλους τους Ελληνες, που ανεξάρτητα από τα πολιτικά τους φρονήματα, συμφωνούνε στους βασικούς σκοπούς του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, την κατάκτηση της λευτεριάς, το διώξιμο των ξένων κατακτητών, την αποκατάσταση και κατοχύρωση των λαϊκών δικαιωμάτων» (από την μπροσούρα «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ»).
Εφτά δεκαετίες από τότε, η αποτίμηση της πορείας του ΕΑΜ, από την κορύφωση με την απελευθέρωση της χώρας, ως τη συντριβή τη μετα-μεταδεκεμβριανή περίοδο, έχει περάσει από διάφορες φάσεις. Το ΕΑΜ, που «έσωσε τον λαό από την πείνα και τη σκλαβιά», η «φωνή λαού ως τ' άκρα του ουρανού» αναγορεύτηκε από τους νικητές του εμφυλίου πολέμου σε προδοτικό.
Ο ΕΑΜικός πολίτης διώχθηκε ανελέητα, βίωσε μια δεύτερη κατοχή. Ηταν ο Εαμοβούλγαρος!
Στην Ιστορία άρχισε να παίρνει τη θέση που κατέκτησε με τους εθνικούς αγώνες του, πολλά χρόνια μετά την απελευθέρωση. Μόνο στις δεκαετίες του 1960 και 1970 άρχισε να γράφεται η πραγματική ιστορία του ΕΑΜικού κινήματος για ν' αποκατασταθεί στις αρχές της επόμενης με την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης. Μαζί της αναγνωρίστηκε η παλλαϊκότητα, η καθολικότητα σχεδόν στον χώρο και τον χρόνο της συμμετοχής του λαού στις τάξεις του.
Σήμερα, αν και ουδείς αμφισβητεί στα σοβαρά ότι το ΕΑΜ εξέφρασε απολύτως την πανελλαδική διάθεση για αντίσταση στον κατακτητή και για «λαοκρατία» μετά την απελευθέρωση, ο ρόλος του επιχειρείται να μειωθεί από άλλους δρόμους.
Υποτίμηση
Οπως για παράδειγμα ότι η παλλαϊκότητά του είναι περίπου μια μυθοπλασία. Η μαζικότητά του εξηγείται με «κόκκινες τρομοκρατίες».
Η απήχησή του αποδίδεται στην εκμετάλλευση (!) της πείνας κι άλλα ευφάνταστα εφευρήματα. Με παραμύθια, που αναγορεύονται από ορισμένους σε σύγχρονη ιστορία. Εβδομήντα χρόνια από την ίδρυση του ΕΑΜ, η ιστορία του μπορεί να επιδέχεται διάφορες αναγνώσεις, αναλόγως των συγκυριών. Αλλά το βασικό παραμένει αδιαμφισβήτητο:
ήταν ο δημιουργός του έπους της Εθνικής Αντίστασης.
Ο δεύτερος σταθμός
Λίγο μετά την ίδρυση του ΕΑΜ συγκροτήθηκε στην Αθήνα Στρατιωτικό Κέντρο Αντίστασης.
Μαζί με τη μαζική πάλη ξεκινά σιγά σιγά και η οργάνωση του ένοπλου αγώνα.
Η συγκρότηση του ΕΛ.ΑΣ. τον Φεβρουάριο του 1942 είναι ο δεύτερος μεγάλος εθνικοαπελευθερωτικός σταθμός μετά την ίδρυση του ΕΑΜ. Με μερικές εκατοντάδες μαχητές στις γραμμές του αρχικώς, θα γιγαντωθεί γρήγορα.
Τον Ιούλιο του 1943 ελέγχει τα μισά εδάφη της χώρας,
λίγο αργότερα τα 2/3
και τις παραμονές της απελευθέρωσης το 90%.
Το ΕΑΜ αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξή του και ο ΕΛ.ΑΣ. δημιουργεί τις συνθήκες για την παλλαϊκότητα του ΕΑΜ.
Τα παλλαϊκά δίκτυα
Δίπλα στο ΕΑΜ θα συγκροτηθούν μαζικές οργανώσεις με ευρύτερη συμμετοχή.
Η Εθνική Αλληλεγγύη (η «μάνα του Αγώνα») για την επιβίωση των θυμάτων του πολέμου.
Το Εθνικό Εργατικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ) για την αντιστασιακή και συνδικαλιστική εκπροσώπηση των εργαζομένων.
Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Νέων (ΕΑΜΝ).
Η συνέχειά του με την Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ),
που αγκάλιασε όλη τη χώρα στον αγώνα για «Εθνική Λευτεριά - Λαϊκή Δημοκρατία». Στη βάση αυτού του δικτύου θα ξεπηδήσει αργότερα (Μάρτιος 1944) η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Κυβέρνηση του Βουνού).
Ο απολογισμός
Στην τρίτη επέτειο του ΕΑΜ ( Σεπτέμβριος 1944), ενώ η λευτεριά ήδη έχει ανατείλει, η ΕΑΜική ηγεσία απευθύνει «διάγγελμα προς το έθνος». Ο απολογισμός της ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα:
«Γεμάτα σκληρούς αγώνες και λαμπρά κατορθώματα του λαού μας είναι τα τρία χρόνια που ακολούθησαν το σάλπισμα της συνένωσης των Ελλήνων... Τα τρία ψηφία έγιναν σύμβολο της παλλαϊκής αντιφασιστικής εξέγερσης... Στο όνομα του ΕΑΜ, έπεσαν χιλιάδες πατριώτες... Κληροδότησαν σε μας και τις μελλούμενες γενιές το υψηλό παράδειγμα της θυσίας, της ανεξαρτησίας, της ανυποταγής στον ζυγό, του αγώνα για ένα καλύτερο μέλλον».
1,5 ΜΕΧΡΙ 2,5 ΕΚΑΤ. ΜΕΛΗ ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ
Η δύναμη και η επιρροή του με αριθμούς
Λίγο πριν κι αμέσως μετά την απελευθέρωση της χώρας η επιρροή του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου ήταν τεράστια. Σε δύναμη και επιρροή μπορεί να συγκριθεί με τα μεγάλα σύγχρονα πολυσυλλεκτικά κόμματα εξουσίας.
Σύμφωνα με ΕΑΜικές εκτιμήσεις αντιπροσώπευε το 60-70% του πληθυσμού. Τις παραμονές της απελευθέρωσης υπολογίζεται ότι συσπείρωνε 1.500.000 - 2.000.000 άτομα. Σ' έναν συνολικό (πραγματικό) πληθυσμό που δεν έφθανε τα 7.000.000.
Η δύναμη
Ο Β. Μπαρτζιώτας, ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ την ευρύτερη περίοδο, βασισμένος σε προσωπικά στοιχεία και υπολογισμούς άλλων υποστηρίζει ότι η δύναμή του ήταν ακόμη μεγαλύτερη:
- 1) Αθήνα και Πειραιάς: 550.000
- 2) Στερεά: 180.000
- 3) Θεσσαλονίκη, Κεντρική και Δυτική Μακεδονία: 240.000
- 4) Ανατολική Μακεδονία και Θράκη: 200.000
- 5) Πελοπόννησος: 25.000
- 6) Κρήτη και νησιά Αιγαίου: 150.000
Στο σύνολο (2.020.000) προσθέτει τα μέλη της ΕΠΟΝ και καταλήγει ότι το «ΕΑΜ φτάνει σε όλη την Ελλάδα, κατά τους μετριότερους υπολογισμούς, τα 2.5000.000». Ο αριθμός θεωρείται υπερβολικός και από πρωταγωνιστές της εποχής που μιλούν για 1,5 εκατ. μέλη (Γ. Σιάντος), «κοντά σε 2 εκατ.» (Γ. Ζεύγος). Κοινός τόπος είναι ότι στην ανάπτυξή του το ΕΑΜ «ξεπέρασε το 1,5 εκατ. μέλη» (Π. Ρούσος). Γύρω από αυτόν τον αριθμό κινούνταν και οι υπολογισμοί της ηγεσίας και των ιστορικών του ΚΚΕ.
Οι αριθμοί αυτοί συμπίπτουν με στοιχεία που ανακοινώθηκαν σε Πανελλήνια Σύσκεψη του ΕΑΜ (Σεπτέμβριος 1944):
- Αθήνα και Πειραιάς 250.000 (16,44% του πληθυσμού)
- Πελοπόννησος 300.000 (19,73%)
- Κεντρική και Δυτική Μακεδονία 450.000 (29,60%)
- Θεσσαλία 280.000 (18,42%)
- Ηπειρος 70.000 (4,6%)
- Στερεά και Εύβοια 170.000 (11,20%)
Σε αυτόν τον πίνακα δεν περιλαμβάνονται οργανωμένες δυνάμεις σε Ανατολική Μακεδονία, Θράκη, Κρήτη και νησιά Αιγαίου.
Δεν είναι σαφές στις πηγές των στοιχείων αν συνυπολογίζονται ή όχι τα μέλη της ΕΠΟΝ. Από συγκεντρωτικό πίνακα, όπου παρατίθενται επεξεργασμένα τα στοιχεία από διάφορες πηγές (Χρ. Βερναρδάκης - Γ. Μαύρη «Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα»), προκύπτει η εξής εικόνα για το σύνολο των ΕΑΜικών οργανώσεων:
- ΕΑΜ: 1.520.000 - 2.020.000
- Εθνική Αλληλεγγύη: 2.700.000 - 3.000.000
- ΕΠΟΝ: 600.000 - 640.000
- Αετόπουλα: 200.000 - 300.000
- ΕΛΑΣ: 110.000 - 150.000
Εννοείται πως τα στοιχεία αυτά δεν αθροίζονται, δεδομένου ότι ένα σημαντικό ποσοστό θα μετείχε ταυτοχρόνως σε περισσότερες από μία οργανώσεις.
Συγκρίσεις
Το σύνολο των σύγχρονων ιστορικών, συνδυάζοντας και συσχετίζοντας διάφορες πηγές, συμφωνεί ότι το ποσοστό όσων είχαν άμεση εμπειρία από τις μαζικές οργανώσεις του ΕΑΜ κυμαίνεται γύρω στο 25% του συνόλου του πληθυσμού.
Ο Ηλ. Νικολακόπουλος, συγκρίνοντας διάφορα στοιχεία και αποτελέσματα εκλογών (ανάδειξη της «Κυβέρνησης του Βουνού» το 1944, βουλευτικές εκλογές το 1946), εκτιμά ότι κατά τη μεταδεκεμβριανή περίοδο «στο μέτρο που μπορούσε να εκφραστεί η εκλογική επιρροή του ΕΑΜ, πρέπει να κυμαινόταν γύρω στο 25% (δηλαδή περίπου 350.000 - 400.000 άνδρες) και πάντως δεν υπερέβη το 30%».
Ντοκουμέντο
Οι τρεις σκοποί και το πρώτο διάγγελμα
Παραδόξως, το ιδρυτικό του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου είναι γραμμένο στην καθαρεύουσα. Ιδού πώς περιγράφεται ο τριπλός σκοπός του ΕΑΜ:
«α) Η απελευθέρωσις του Εθνους μας από τον σημερινόν ξένον ζυγόν και η απόκτησις της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας μας.
β) Ο σχηματισμός προσωρινής κυβερνήσεως του ΕΑΜ αμέσως μετά την εκδίωξιν των ξένων κατακτητών, μοναδικός σκοπός της οποίας θα είναι η προκήρυξις εκλογών διά συντακτικήν εθνοσυνέλευσιν, με βάση την αναλογικήν ίνα ο λαός αποφανθή κυριαρχικώς επί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του.
γ) Η κατοχύρωσις του κυριαρχικού τούτου δικαιώματος του Ελληνικού Λαού, όπως αποφανθή περί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του, από πάσαν αντιδραστικήν απόπειρα, ήτις θα τείνη να επιβάλη εις τον λαόν λύσεις αντιθέτους προς τας επιθυμίας του και η εκμηδένισις δι' όλων των μέσων του ΕΑΜ και των οργάνων που το αποτελούν, πάσης τοιαύτης αποπείρας».
Η πρώτη εμφάνιση του ΕΑΜ γίνεται με διάγγελμα που απευθύνει στον λαό στις 10 Οκτωβρίου 1941. Απευθύνεται «προς όλους τους Ελληνες που η καρδιά τους χτυπάει για το ξεσκλάβωμα της πατρίδας». Τους καλεί να πάρουν μέρος στο απελευθερωτικό ξεκίνημα με κάθε είδους εκδηλώσεις εν όψει της 2ης Οκτωβρίου:
«Η σημερινή σκλαβιά είναι χωρίς άλλο η πιο αφόρητη στην ιστορία του Λαού μας. Κι άλλοτε όμως η φυλή μας πέρασε χρόνια σκλαβιάς, χρόνια μαύρης δουλείας. Κι αν ως σήμερα έζησε και θα ζήσει, είναι γιατί ποτέ δεν δέχτηκε παθητικά τον ξένο ζυγό, γιατί κάθε φορά ύστερα από κάθε σκλάβωμα ένωνε τις δυνάμεις της και κατακτούσε ξανά τη λευτεριά της ...
Τώρα όμως το ζήτημα είναι πώς θα ξεσκλαβωθούμε. Και σ' αυτό μία είναι η απάντηση: Η ένωση όλων στον Εθνικό Απελευθερωτικό Αγώνα. Η οργανωμένη καθοδήγησή του. Κι αυτός είναι ο σκοπός του ΕΑΜ ... Ασχετα απ' ό,τι σας χώρισε στο παρελθόν, απ' ό,τι θα σας χωρίσει στο μέλλον ύστερα από το ξεσκλάβωμά μας, ενώστε τις δυνάμεις σας ...». Τα πιο σημαντικά βήματα της δράσης του ΕΑΜ
ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ Δ. ΓΛΗΝΟΥ
Το «Ευαγγέλιο» του αγώνα κατά του φασισμού
«Ο σημερινός αγώνας του λαού μας στο περιεχόμενό του δεν μπορεί να είναι τίποτ' άλλο
παρά απελευθερωτικός.
Πρόκειται να κατακτήσουμε τη λευτεριά μας, να διώξουμε τους ξένους επιδρομείς από τη χώρα μας,
να υπερασπίσουμε τα δικαιώματά μας στη ζωή και τον πολιτισμό.
Πρόκειται ν' ανοίξουμε το δρόμο για μιαν ελεύτερη, πολιτισμένη κι ευτυχισμένη Ελλάδα.
Αυτός είναι ο πρώτος, ο υπέρτατος, ο μόνος σκοπός...».
Πρόκειται για απόσπασμα από το Αλφαβητάρι ή Ευαγγέλιο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, όπως χαρακτήρισαν το κείμενο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ», που κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 1942. Ηταν μαζί ιδεολογικό εγκόλπιο αγώνα και εργαλείο οργάνωσης.
Τα επτά πυκνογραμμένα κεφάλαια διά χειρός του μεγάλου στοχαστή Δ. Γληνού συνιστούν το σημαντικότερο αντιστασιακό κείμενο. Κι όχι μόνο. Κορυφαίο δείγμα και έκφραση «του αντιστασιακού χαρακτήρα που διέπει ολόκληρη τη νεοελληνική ιστορία», όπως τον ορίζει ο πατέρας της σύγχρονης ιστοριογραφίας μας Ν. Σβορώνος.
Μαζί με το πατριωτικό κάλεσμα ο Γληνός σκιαγραφούσε και τις στοιχειώδεις προοπτικές για το μέλλον: κυβέρνηση εθνικής ενότητας, δημοκρατικές ελευθερίες, προκήρυξη εκλογών για «Συντακτική Εθνοσυνέλευση, που θα συντάξει το λαοκρατικό πολίτευμα της χώρας». Είναι χαρακτηριστικό από την τελευταία άποψη ότι το περιζήτητο πολυγραφημένο κείμενο στα χρόνια της σκλαβιάς κυκλοφόρησε αμέσως μετά την απελευθέρωση σε χιλιάδες αντίτυπα. Η οργανική σύνθεση του εθνικοαπελευθερωτικού και του λαϊκοδημοκρατικού περιεχόμενου του αγώνα ήταν ακόμη κινητήρια δύναμη.
Ποιος ήταν ο αγώνας στον οποίο καλούσε το ΕΑΜ;
«Δεν μπορεί παρά να είναι παλλαϊκός, σημειώνει ο Γληνός.
Ν' αγκαλιάσει όλα τα στρώματα του λαού,
και τον εργάτη και τον αστό και τον αγρότη και τον διανοούμενο.
Και μ' αυτή την έννοια της παλλαϊκότητας ο αγώνας αυτός χαρακτηρίζεται σαν εθνικός».
Μπροστά σ' αυτό
«υποχωρούν όλα τ' άλλα για τούτην τη στιγμή.
Αρα, κάθε Ελληνας έχει την υποχρέωση να μπει στη γραμμή του αγώνα...».
Και πώς γίνεται αυτό;
«Πρώτα πρώτα, δεν πρέπει ποτέ, για κανένα λόγο να μείνεις μόνος, ξεκομμένος από το σύνολο. Ενώσου με τους άλλους.
Τους συναδέλφους σου, τους συντρόφους σου, τους συντεχνίτες σου
-Πλάι σ' όλα τ' άλλα αδέρφια-
Εμπρός!
Ολοι οι ζωντανοί Ελληνες και Ελληνίδες
ατσαλώσετε τα χέρια σας και την ψυχή σας για τον υπέρτατο αγώνα».
Τα κατοπινά χρόνια η μπροσούρα «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ»
θα αποτελεί πρότυπο για τη σύνταξη σύγχρονων προγραμματικών πολιτικών και ιδεολογικών κειμένων.
-Πλάι σ' όλα τ' άλλα αδέρφια-
Εμπρός!
Ολοι οι ζωντανοί Ελληνες και Ελληνίδες
ατσαλώσετε τα χέρια σας και την ψυχή σας για τον υπέρτατο αγώνα».
Τα κατοπινά χρόνια η μπροσούρα «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ»
θα αποτελεί πρότυπο για τη σύνταξη σύγχρονων προγραμματικών πολιτικών και ιδεολογικών κειμένων.
Τ. ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου