Γιώργος Πλειός
Όπως και να ορίσουμε ή να αποδώσουμε στα ελληνικά τον όρο fake news, αυτά έχουν τέσσερα και ένα τουλάχιστον βασικά γνωρίσματα.
Πρώτον, είναι ειδήσεις, δηλαδή πληροφορίες, για επίκαιρα γεγονότα με κυμαινόμενο χρονικό εύρος τέλεσης. Δεν είναι πλήρως φανταστικά -αυτό είναι μυθοπλασία-, αλλά μείξη επινοημένων στοιχείων ή μυθοπλαστικής διευθέτησης με πραγματικά γεγονότα. Α propos, η μείξη αυτή δείχνει και τον πραγματικό λόγο της έξαρσής τους, που κάθε άλλο παρά η νέα τεχνολογία, όπως το διαδίκτυο, είναι.
Δεύτερον, τα fake news αναπαράγουν θετικά ή -κατεξοχήν- αρνητικά στερεότυπα και προκαταλήψεις για πρόσωπα -κυρίως δημόσια-, καθώς και για κοινωνικές, πολιτικές και άλλες ομάδες που βρίσκονται στο επίκεντρο μιας δημόσιας αντιπαράθεσης. Αυτός, άλλωστε, είναι ο λόγος που χρησιμοποιούνται.
Τρίτον, επιδιώκουν την επικράτηση κάποιων έναντι άλλων προσώπων ή ομάδων. Συνήθως τα fake news γνωρίζουν έξαρση στο πλαίσιο του οικονομικού ή πολιτικού ανταγωνισμού, γι’ αυτό και τα περισσότερα αφορούν σε πολιτικά ή οικονομικά πρόσωπα και γεγονότα.
Τέταρτον, πηγή τους έχουν είτε δημοσιογράφους είτε κάποιους εκτός Μέσων, όπως πολιτικούς, επιχειρηματίες κ.ά. Οσο μεγαλύτερη σχέση εξάρτησης υπάρχει μεταξύ δημοσιογράφων -και ευρύτερα δημοσιολογούντων- με αυτούς τόσο περισσότερο τα fake news είναι προϊόντα συνεργασίας μεταξύ τους.
Πέμπτον, ως προς τη δημοσιογραφική κατασκευή ή αναπαραγωγή fake news, όσο περισσότερο τα Μέσα ή οι δημοσιογράφοι έχουν ασθενή σχέση με κάποιες ιδεολογίες -ειδικά εκείνες που τις διαπερνούν οι αρχές της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης- και, αντιστοίχως, έχουν πιο ισχυρή σχέση με την αγορά τόσο περισσότερο είναι πιθανό να κατασκευάσουν ή να αναπαραγάγουν fake news σε μια αντιπαράθεση ή ανταγωνισμό.
Μιλώντας για fake news και πολιτική, εννοούμε, φυσικά, εκείνα που λέγονται από πολιτικούς, κυρίως όμως εκείνα που λέγονται στο πλαίσιο της πολιτικής διαδικασίας. Τέτοια, προφανώς, δεν λέγονται, κατασκευάζονται ή αναπαράγονται μόνο από πολιτικούς. Ωστόσο, δεν θα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας χωρίς την -εκούσια ή ακούσια- διαμεσολάβηση δημοσιογράφων και ΜΜΕ. Κι εδώ το ερώτημα είναι το εξής: Ποιος ευθύνεται περισσότερο; Ο πολιτικός που τα λέει ή ο δημοσιογράφος που ξέρει ή υποψιάζεται και άκριτα τα γράφει;
Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, γιατί στη μεταψυχροπολεμική εποχή (ανελέητος εσωτερικός και εξωτερικός οικονομικός πόλεμος κρατών και ενώσεων, επιτηδευμένη ή μη ένταση της εσωτερικής πολιτικής πόλωσης και του εξωτερικού ανταγωνισμού σε πολλαπλές κατευθύνσεις, κρίση των ιδεολογιών -ιδιαίτερα κάποιων-, αναβίωση της θρησκευτικο-πολιτιστικής πόλωσης στο εσωτερικό και στις εξωτερικές σχέσεις κ.ά., κι όλα αυτά σε ένα πλαίσιο παγκόσμιας αλληλεπίδρασης άνισων παικτών) η χρήση των fake news βαίνει διαρκώς αυξανόμενη.
Διότι πληρούνται οι πιο πάνω αλλά και άλλες προϋποθέσεις, καθώς ζούμε σε μια εποχή μετάβασης με πολλές αναταράξεις. Διότι ζούμε σε μια εποχή κυριαρχίας της ενημέρωσης στην επικοινωνία. Διότι ζούμε σε μια εποχή ενίσχυσης των προκαταλήψεων – άλλες ολοκαίνουριες κι άλλες από την Κρυονική. Διότι ζούμε σε μια εποχή πολλαπλών και επιτεινόμενων ανταγωνισμών. Διότι ζούμε σε μια εποχή ανοιχτής οικονομικής ή και πολιτικής πειθάρχησης των μέσων επικοινωνίας.
Αυτό το «έργο» το είδαμε πολλές φορές σε διαφορετική διασκευή, με αποκορύφωμα το επιχείρημα περί όπλων μαζικής καταστροφής του Ιράκ ως αρχική δικαιολογία για την επιχείρηση «Σοκ και Δέος». Αν και στην πολιτική καθημερινότητα εκείνα που ελκύουν «κατασκευαστές» και καταναλωτές είναι τα πολλά, μικρά και για επιμέρους θέματα fake news. Γι’ αυτό και ο Τραμπ είναι ο μέγας άγιος του πολιτικο-επικοινωνιακού ημερολογίου των πολιτικών των fake news.
Σε κάθε όμως περίπτωση, οδεύοντας προς μια στιγμή σύγκρουσης ή προετοιμάζοντάς τη, κάποιοι που πληρούν ένα ή περισσότερα από τα παραπάνω κριτήρια δεν αποκλείεται να μετατρέψουν τη σποραδική χρήση των fake news -προς την οποία είναι, ούτως ή άλλως, επιρρεπείς- σε κάτι πιο συστηματικό, σε πάγια πρακτική, σε συνήθεια. Τότε όμως διατρέχουν τον σοβαρό κίνδυνο τα fake news να «καταπιούν» τόσο την πρακτική – πολιτική τους όσο και τους ίδιους. Γιατί όσο πιο πολύ χρησιμοποιεί κάποιος fake news τόσο περισσότερο κινδυνεύει να γίνει και ίδιος θύμα των fake news.
*Ο Γιώργος Πλειός είναι Καθηγητής, Πρόεδρος του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου